’s Avonds laat, als ik vermoeid van de dag in bed lig en de slaap ieder moment over me kan komen, wrijf ik onbewust in mijn ogen en dan zie ik vaak geometrische patronen, meestal in zwart-wit. De cellen in de retina, gestimuleerd door de druk van mijn vingertoppen, sturen mijn hersenen aan om golvende damborden en pulserende cirkels te maken. Tijdens dit spervuur van onwaarschijnlijke lichtflitsen moet ik soms even denken aan Bridget Riley. De neurologische sensaties in mijn hoofd lijken onwillekeurig op haar iconische werken uit de jaren zestig, zoals Moments in Squares of Current .
Composition with Circles 9 (foto: Gemeentemuseum Den Haag)
De optische illusies die mijn hersenen aanmaken als de zenuwen in mijn oogballen worden gestimuleerd, hebben verder niets te maken met de Op art van Bridget Riley, hoewel sommige overeenkomsten in vorm en licht frappant zijn. Rileys beste werk stimuleert en manipuleert de perceptie van de beschouwer. Neem bijvoorbeeld Tremor (1961). Eendimensionaal lijkt hier 3D te worden, terwijl de verbanden tussen de lijnen en vormen onmiddellijk veranderen als we ons hoofd een fractie draaien of een stap maken in welke richting ten opzichte van het werk dan ook.
In het Gemeentemuseum Den Haag vormt het duizelingwekkende Tremor een uitgekiend contrast met Composition with Circles 9 , de enorme muurschildering die Riley ter plekke vervaardigde ter gelegenheid van de aan haar toegekende Sikkensprijs 2012. Wie de zaal vanaf de rechterzijde betreedt, doet er goed aan meteen de aandacht te richten op de muurschildering en derhalve het schilderij aan de rechterwand, Tremor, voorlopig even te negeren. Hoewel beide werken een zelfde theoretisch vertrekpunt hebben, kan het verschil niet groter zijn. Daarbij komt dat bestudering van Tremor een dermate grote invloed heeft op de visuele huishouding in het hoofd dat waar je je blik ook op werpt, alles de eerstvolgende minuten vol dansende zwarte vlekken zal zijn.
Voor wie alleen Rileys drukke, hypnotische, ja zelfs verontrustend te noemen werk uit de jaren zestig kent, toen de kunstenares een van de lievelingen van Swinging London was, mag Composition with Circles 9 als een verrassing komen. Op het eerste gezicht is de muurschildering tamelijk rustgevend, zeker in relatie tot Tremor, dat als een vibrerende echo uit het verleden om aandacht schreeuwt. Op de twintig meter lange en vier meter hoge witte stucco muur hebben Riley en haar medewerkers vele zwartomlijnde cirkels geschilderd. De cirkels, gelijk in diameter, kruisen en overlappen elkaar in een compositie van ondoorgrondelijke patronen en ritmes. Waar je ook staat ten opzichte van het werk, op een afstand of juist heel dichtbij, er is voortdurend de suggestie van nieuwe ritmische schema’s.
Composition with Circles 9 met in de verte Tremor (foto: Gemeentemuseum Den Haag)
Het rustgevende idee van de eerste aanblik is snel verdwenen. Sterker nog: je weet niet waar je wilt – of moet – kijken. Het is zaak om de rust te bewaren en je aan het werk over te geven. Als je er met je neus op staat, is het handwerk goed te zien en vallen minieme imperfecties op. Maar hoe de cirkels geschilderd zijn, doet er niet toe. In tegenstelling tot veel andere schilderkunst is de techniek bij Riley volkomen ondergeschikt aan de visuele ervaring die het werk biedt. Van dichtbij bekeken, is het wel mooi om te merken dat waar sommige cirkels aan elkaar grenzen en de zwarte lijnen elkaar raken – en soms waar ze elkaar net niet raken – er pulsjes van licht ontstaan. Het is een vele malen subtielere wijze van het stimuleren en manipuleren van de beschouwer die Riley hier toepast dan zoveel jaar geleden met Tremor .
Tremor (1962, emulsie opkarton, 122 x 122 cm (c) Bridget Riley. Alle rechten voorbehouden. Courtesy Karsten Schubert, London)
Waar je ook staat ten opzichte van de muur en hoe je er ook langsloopt, het werk zuigt je een ruimte in, een nieuwe dimensie zonder begin of eind. Bridget Riley voert je mee door de cirkels naar je eigen beleving van zien en kijken, van perceptie en zinsbegoocheling. Voor Riley, in de slotfase van haar indrukwekkende carrière, moet de cirkel rond zijn, want Composition with Circles 9 (de eerste versie maakte ze in 1998) omvat in wezen alle elementen uit haar eerdere werk.
Beïnvloed door het pointillisme van de post-impressionistische schilder Georges Seurat en even goed maar minder makkelijk aanwijsbaar door de abstract expressionistische drip paintings van Jackson Pollock, ontwikkelde Bridget Riley in 1960 haar kenmerkende Op art-stijl. Eerst in monochroom; zwarte acrylverf op karton. Vanaf 1967 begon zij met kleur te experimenten en werd haar werk niet alleen veelzijdiger, maar ook rijker en warmer. Voor de wijze waarop zij kleur gebruikt, is zij dan nu, als eerste vrouwelijke kunstenaar, onderscheiden met de prestigieuze Sikkensprijs.
Het is niet alleen een gemiste kans dat het Gemeentemuseum geen groot retrospectief aan Riley heeft gewijd, maar het is tevens jammer dat er bij het handjevol schilderijen dat is uitgekozen om de muurschildering te omlijsten nauwelijks werk met kleur tussen zit. Het intrigerende Two Yellows, Composition with Circles (2011), waarin eigeelig omrande cirkels lijken op te gaan in het canvas, sluit echter wel goed aan op de muurschildering, maar geïnteresseerden moeten ervoor op een geheel andere afdeling van het museum zijn. Net als enkele andere schilderijen, waaronder White Discs 2 (1964), is dit doek nogal ongelukkig ondergebracht bij de tentoonstelling Mondriaan en De Stijl .
Het werk van Bridget Riley in het Gemeentemuseum Den Haag is nog te zien t/m 6 januari 2013. www.gemeentemuseum.nl