Een oude man, licht voorovergebogen en steunend op een wandelstok, schuifelt langzaam door een doolhof van gangen in het sjieke, hoofdstedelijke Pulitzer Hotel. De meeste gasten in dit prijzige hotel bezigen de Engelse taal, met een Amerikaans accent. Met licht bevende handen frommelt déze gast een sigaret uit een pakje. Ook hij is Amerikaan, maar niet zomaar een. Norman Mailer heeft over hem gezegd dat hij waarschijnlijk de enige, levende Amerikaanse schrijver is die bezeten is door genialiteit. Zijn naam: William Seward Burroughs.
Tussen al die potsierlijk uitgedoste Amerikaanse toeristen oogt William S. Burroughs (72) als een gepensioneerde Britse rechter. Grijs pak, stropdas, zwarte schoenen. De schrijver van zulke baanbrekende en omstreden boeken als Naked Lunch, The Soft Machine, Exterminator en Cities of the Red Night is even in het Nederland om het One World Poetry Festival met een bezoekje te vereren. Hoewel zijn gezicht sporen vertoont van een lang en bewogen leven, is de oude meester bijzonder bij de tijd. Burroughs werd in februari 1914 geboren in St. Louis, in de Amerikaanse midwest. Zijn grootvader was de uitvinder van de telmachine en als gevolg van die winstgevende ontdekking hadden ook zijn ouders het financieel goed en kon William naar Harvard, waar hij Engelse letteren studeerde. Uit verveling en door puur toeval begon Burroughs echter in drugs te handelen om er uiteindelijk zelf ook aan verslaafd te raken.
Burroughs’ debuutroman Junky uit 1953 is het met een bijna journalistieke afstandelijkheid beschreven relaas van zijn belevenissen als een aan heroïne verslaafde homoseksueel. Junky is in zijn totale oeuvre van minder belang, maar zijn snelle, flitsende stijl gold wel als inspiratiebron voor jonge opkomende schrijvers als Kerouac, Ginsberg en Corso, vrienden en exponenten van de Beat Generation. Naast de invloed op veel jonge schrijvers — Kathy Acker is het meest recente voorbeeld — werkte Burroughs’ invloed ook door op de popmuziek. De namen van groepen als Soft Machine en Steely Dan verwijzen rechtstreeks naar zijn werk. David Bowie construeerde de teksten van zijn album Diamond Dogs met behulp van Burroughs’ cut up-techniek en avant-garde gezelschappen als Throbbing Gristle en Cabaret Voltaire verknipten letterlijk hun muziektapes. In 1959 verscheen Naked Lunch, een boek dat alle bestaande literaire conventies doorbrak. Burroughs werd in een klap beroemd. Naast de voor die tijd vrij schokkende expliciete homo-erotiek en het de fantasie prikkelende geweld, viel Naked Lunch vooral op door de ongebruikelijke structuur. Het boek kwam tot stand door middel van de reeds genoemde cut up-techniek: het verknippen van bestaande teksten die daarna geheel willekeurig aan elkaar worden geplakt. De methode met de schaar was al in de jaren twintig door de dadaïst Tristan Tzara uitgedacht. Hij introduceerde door op een surrealistische manifestatie een gedicht uit een bolhoed te grabbelen.
Toen Burroughs na omzwervingen in Mexico en Zuid-Amerika in Marokko arriveerde, bracht de schilder/schrijver Brion Gysin hem de cut up-techniek bij, die Burroughs zou gebruiken voor een hele serie boeken. Zijn laatste twee boeken hebben weer een vrij conventionele verhaaltrant en het recente The Place of Dead Roads is zelfs een western. Waarom dit ondergewaardeerde en in literaire kringen niet serieus genomen genre? Burroughs: “De western is helaas conventiopneel gemaakt door Hollywood. Ze hebben van dat kleine stukje geschiedenis keer op keer een zootje gemaakt. En de westernboeken waren door de eindeloos op paarden rondrijdende, schietende personen tamelijk vermoeiend.” Hij bestrijdt overigens dat hij de cut up-techniek overboord heeft gezet: “Er zitten wel een paar cut ups in, maar ze vallen als zodanig niet op. Mijn laatste romans hadden gewoonweg een normale verteltrant nodig. Je kunt vaak niet zonder, want anders word je niet gelezen. Zo heeft James Joyce twintig jaar aan zijn ‘grote boek’ geschreven, een boek dat echter nog steeds niemand kan lezen.”
Burroughs’ romans zijn tamelijk ingewikkeld en vergen veel concentratie, maar wie eenmaal de cut up-structuur doorheeft wordt deelgenoot van een totaal andere realiteit, een realiteit waarin het ondenkbare gestalte krijgt. Zijn denkbeelden zijn — hoewel aanvechtbaar — volkomen origineel en zijn fantasie lijkt geen grenzen te kennen. Om met zijn held, de legendarische moslimleider Hassan i Sabbah te spreken: ‘Niets is waar, alles is toegestaan.’
Als er één thema is dat in al zijn werk voorkomt, is het wel zijn onvrede met deze wereld, een wereld die hij ziet als een strafkolonie. Is hij een pessimist? “Pessimisme is een woord dat niets betekent, net zoals optimisme. Als de kapitein zegt dat het schip zinkt, is hij dan een pessimist?” In zijn boeken muteert de mens met allerlei diersoorten en zijn duizendpoten met mensenhoofden de gewoonste zaak van de wereld. In de echte wereld ziet hij echter het einde van de mens nabij komen. “De mens is gestandaardiseerd en dat betekent biologische zelfmoord. De enige zinvolle toekomst — en dat geldt voor alle levensvormen — is verandering. Maar mutatie komt alleen maar voor in kleine, geïsoleerde groepen. Dat is de functie-theorie van de evolutie. Maar we zien nu dat op de hele wereld de evolutie tot een halt gekomen is.”
We zullen snel uitsterven, zegt de man die beweert het woord pessimisme niet te kennen. In zijn boeken ziet Burroughs de ruimte als enige ontsnappingsmogelijkheid, maar dan zal de mens zich eerst van zijn huidige vorm moeten ontdoen. “Het menselijk lichaam is een gedateerd, oudheidkundig relikwie. De mens zal zich moeten evolueren tot een organisme, geschikt voor ruimtecondities en ruimtereizen. Daar zou onderzoek naar moeten worden gedaan, want dat is volgens mij de enige mogelijkheid om te overleven. Maar wat je in de geschiedenis ook veel ziet, is dat men iets bereikt en dan weer terug moet naar af. Bekijk nou eens de geschiedenis van de mens. De oudste gevonden aanwijzingen over de aanwezigheid van de mens zijn 50.000 jaar oud, maar de mensheid is zo om en nabij de miljoen jaar oud. Wat er in die tussentijd is gebeurd, blijft een groot vraagteken. Misschien heeft de mens toen óók ons niveau bereikt en iets soortgelijks als de atoombom uitgevonden. Boem, alles weggevaagd.”
Veel van de personages uit zijn laatste boek zijn geobsedeerd door het thema onsterfelijkheid. Hoewel Burroughs inmiddels de zeventig is gepasseerd, heeft dat onderwerp niets met zijn ouderdom te maken. “Nee, ik heb daar altijd hetzelfde over gedacht, namelijk dat het zoeken naar onsterfelijkheid het belangrijkste is. Onsterfelijkheid betekent overleven. Survival is the name of the game”, zegt hij met een diepe, plechtige stem.
Op het ogenblik legt Burroughs de laatste hand aan zijn nieuwste boek The Cat Inside. Tijdens One World Poetry las hij uit dat boek een lange passage voor. “Brion Gysin gaat het boek illustreren, de tekst is klaar en nu moeten alleen nog de illustraties met de tekst gecoördineerd worden en dat is vrij ingewikkeld. Verder zijn er plannen om Naked Lunch te verfilmen. David Cronenberg, die Scanners, The Dead Zone en Videodrome heeft gemaakt, heeft belangstelling getoond, maar er is nog niets definitief.”
Haagsche Courant, november 1985