"Le Bonheur, een film van Agnes Varda uit 1964, gaat over het absolute geluk. Over een gelukkige familie, mooie mensen met mooie kinderen. Ze wonen in een fraai huis, het weer is altijd mooi, de bomen staan altijd in bloei. Ik herinner me dat ik bij die film zat te wachten tot er iets ergs ging gebeuren", vertelt toneelregisseur Lodewijk de Boer.
"Ik zat te wachten dat de moeder kanker bleek te hebben of dat de kinderen de vader vermoordden. Daar zat ik op te wachten, omdat geluk onverdraaglijk is. Geluk heeft niets met de werkelijkheid te maken. Het goede is saai, het kwade fascineert omdat het deel uitmaakt van ons wezen’’, stelt Lodewijk de Boer. De eigenzinnige regisseur (en musicus) praat over A Clockwork Orange, een toneelstuk gebaseerd op de gelijknamige roman van Anthony Burgess uit 1962, die vooral wereldberoemd is geworden in de omstreden verfilming van Stanley Kubrick. Marcel Otten vertaalde en bewerkte het verhaal voor Het Nationale Toneel dat Lodewijk de Boer als gast-regisseur heeft aangetrokken.
A Clockwork Orange vertelt het verhaal van Alex, die als vijftienjarige puber leeft voor het geweld. Onder invloed van ’designerdrugs’ én de muziek van Beethoven gaan Alex en zijn gabbers zich te buiten aan sadistische aanvallen tegen willekeurige burgers. Eenmaal opgepakt voor moord hoort hij in de gevangenis van een nieuwe heropvoedingsmethode. Alex wordt gehersenspoeld tot een ’oranje uurwerk’ en lijkt weer klaar voor de maatschappij.
Burgess’ visionaire fantasie uit 1962 lijkt werkelijkheid geworden. Geweld is aan de orde van de dag, maar om de nieuwe opvoering van A Clockwork Orange aan de tijdgeest te koppelen is te makkelijk. "De geschiedenis van de mensheid is doordrenkt van gewelddadigheid. Ook godsdiensten die vrede en liefde prediken hebben zich een bloederige weg door de geschiedenis gebaand’’, stelt De Boer. "Het kwaad is de basis voor onze existentie. Het goede is een soort vernis dat erop ligt. In het stuk vraagt Alex zich af waarom altijd het kwade onderzocht wordt, en niet het goede. Wat is er te onderzoeken aan het goede ? Het is een vernis, het kwade fascineert omdat het in ons zit’’.
Met het gegeven van zonde, val en heropstanding heeft ’A clockwork orange’ iets van een christelijke allegorie. In de versie van De Boer en Otten is dat thema realistischer geworden. De Boer: "Het oorspronkelijke boek eindigt met de keuze van Alex om een brave burgerman te worden. In de Amerikaanse uitgave van het boek is dat laatste hoofdstuk geschrapt. Burgess vond dat vreselijk, maar hij stemde toe omdat hij geld nodig had. Marcel Otten heeft in zijn vertaling en bewerking op een geraffineerde manier uit het boek, het toneelstuk en de film geput en daaraan een eigen idioom gegeven. Het taalgebruik heeft hij deels naar onze tijd vertaald. Ik vind A Clockwork Orange geen realistisch stuk over jeugdcriminaliteit. Het is een metafoor van de mens en zijn geweldigheid. Het zou heel figuratief zijn als Otten de huidige taal van de jeugd letterlijk zou gebruiken. Hij gebruikt Russische en Amerikaanse uitdrukkingen gecombineerd met een fantasietaal, een taal die als klank je meteen het gevoel geeft wat het betekent’’.
In het boek en de film lijkt het wel of de kinderlijke fantasietaal van Alex en zijn bende het geweld verdoezelt, waardoor je zelfs sympathie gaat voelen voor de jeugdige sadist. Volgens De Boer móet dat ook. "Alex is geen eendimensionale figuur, hij staat voor de mens. Dat maakt hem herkenbaar. Hij zou ook een beeldhouwer kunnen zijn die zijn agressie richt op het maken van kunst’’.
Alex gespeeld door Victor Löw, ’een fenomeen’ volgens de regisseur, is geen domme jongen. Hij adoreert Beethoven. Alex laat zich voor zijn daden opladen door de Negende symfonie. ,,Dat is een van Beethovens meest idealistische stukken. Het gaat over vrede. ’Alle Menschen werden Brüder’ is het thema. Burgess heeft het geniale idee gehad om Alex te koppelen aan de Negende symfonie. Die geeft Alex het gevoel dat hij de wereld kan vernietigen. Dat staat haaks op Beethovens boodschap’’.
"Het stuk gaat over hoe we omgaan met extreme gewelddadigheid. Het visionaire van Burgess is dat hij aantoont welke problemen we daarmee hebben. We wenden ons tot de wetenschap en proberen in de hersens een modificatie aan te brengen waarvan we denken dat het de agressiviteit doet verdwijnen. Wat hou je dan over ? Een zombie die volkomen onttakeld is. Een onmens, want agressiviteit hoort bij het menselijk bestaan, het maakt deel uit van het diepste wezen van de mens’’.
Geweld en het kwaad vormen een rode draad in het werk van Lodewijk de Boer (1937). Een kwart eeuw geleden verbeeldde hij de anti-autoritaire tijdgeest van de vroege jaren zeventig in het roemruchte The Family. "De manier van werken bij Het Nationale Toneel doet me wel denken aan The Family. Met Huib Broos, die in The Family speelde en nu in A Clockwork Orange, heb ik het er wel eens over. Er is een sterke teamgeest, we willen sámen dit verhaal vertellen’’.
Haagsche Courant, april 1997.