Barbara Duifjes en het alchemisme van Jan Svankmajer (1998)

 

In het werk van de Tsjechische animatiefilmer Jan Svankmajer komen huis-, tuin- en keukenartikelen tot leven in een magische wereld waarin de kunstenaar met de fantasie uit de belevingswereld van kinderen de emoties van volwassen onderzoekt. Het woord, de gesproken taal, is bij Svankmajer, net als in het werk van theatermaakster Barbara Duijfjes, ondergeschikt aan de kracht van symboliek en metaforen. In haar voorstelling Dimensions of a Dialogue brengt Duijfjes een hommage aan de voortdurend ontwrichtende wereld van Svankmajer.

De invloed Jan Svankmajer (Praag, 1934) is terug te vinden in het werk van Terry Gilliam, Tim Burton en The Brothers Quaye. De Tsjechische kunstenaar is in Nederland vooral bekend geworden met zijn eigenzinnige versie van Alice in Wonderland uit 1988. “Voor mij heeft zijn werk meer met animisme te maken dan met animatie”, zegt actrice, danseres en regisseur Barbara Duifjes. “Met animisme bedoel ik de ziel in de dingen. Hij gebruikt altijd heel gewone voorwerpen, maar toch is het volstrekt magisch wat hij ermee doet. De dingen zijn niet wat ze lijken te zijn bij Svankmajar en dat heeft voor mij iets bedreigends. Hij zet de wereld op losse schroeven.’’

“De animatie van Svankmajar die mij het meest aanspreekt, een deel uit zijn serie Dimensions Of Dialogue, gaat over twee uit klei gemaakte figuren die aan een tafel zitten. Ze kijken elkaar aan en de een raakt heel voorzichtig de ander aan. Een hand verdwijnt in het andere lichaam en uiteindelijk gaan de twee figuren volledig in elkaar op tot er een massa klei overblijft. Hoewel het geen echte mensen zijn, is het erotischer dan wat ik ooit heb gezien. Het is de vlees geworden droom middels de materie. Of te wel: materie wordt emotie. Als je theater maakt, zoals ik doe, denkend vanuit het lijf en het beeld, dan ontkom je er niet aan om aan dingen vorm te geven die je niet kan verwoorden.’’

“Jan Svankmajer wordt wel een alchemist genoemd. Alchemie heeft te maken met het zoeken naar de waarheid. Het middels materie zoeken naar de zin van het bestaan, naar de anima, de ziel van de dingen’’, stelt Duijfjes die in haar werk veelvuldig emoties illustreert met materie. ,,Dat heeft voor mij met alchemie te maken, met de bezieling van iets. Theater is voor mij ook magie. Svankmajers werk staat dicht bij de kinderwereld die bepaald niet onschuldig te noemen is. Kinderfantasieën kunnen bijzonder wreed zijn en dat heeft alles te maken met het al dan niet kunnen verwerken van de realiteit.’’

Barbara Duijfjes (1955) ontwikkelde na haar studie aan de Toneelschool in Amsterdam een unieke en sterk visuele vorm van theater waarin het lichaam centraal staat. Niet zelden in een spanningsveld waar toneel, dans en beeldende kunst samenkomen. In de jaren tachtig maakte ze met de Amerikaanse danseres Lisa Marcus aan de danstrilogie Available Angels, gebaseerd op het werk van de fotografe Diana Arbus. Sinds 1991 werkte Duijfjes regelmatig samen met theatermaakster Karina Holla, zoals voor het door Roland Topor speciaal voor hen geschreven The Topor Treatment (1994). Vorig jaar speelde Duijfjes bij Het Nationale Toneel in Het uur waarop wij niets van elkaar wisten van Peter Handke in de regie van Ger Thijs.

Dimensions of a Dialogue, gebaseerd op de bijna gelijknamige animatiefilm Dimensions of Dilaogue van Svankmajar uit 1982, speelt zich af in de keuken van een cateringbedrijf waar twee vrouwen elkaar ontmoeten. De locatie verwijst direct naar Svankmajer, in wiens universum de keuken een alchemistisch laboratorium is. ,,Het is de plek waar dingen gebrouwen worden, terwijl voedsel het meest fysieke is dat je je kunt voorstellen. Nu wilde ik niet met voedsel werken, want ik heb een hekel aan koken. Het eten in mijn cateringtent is een metafoor, het staat voor honger. Het is overigens geen honger naar voedsel. Er is een veel grotere, menselijke honger; de zintuiglijke honger. Het gaat me er om wat er uit de catering als helse dampen naar boven komt. De emoties die uit materie loskomen. Ik heb voor de wereld van de catering gekozen omdat ik zo’n tent als een niemandsland beschouw. Het is allemaal zo tijdelijk, al dat witte plastic. Het is een voorgeborchte’’, denkt Duijfjes.

“In het stuk vormt de keuken de achterkant van een party. De party is de buitenwereld, waar een honger naar macht heerst. De vrouw die naar het feest gaat, gespeeld door mijzelf, kun je je voorstellen als de vrouw van een directeur die zo’n party gebruikt om zaken te doen. Die vrouw heeft haar hele leven zichzelf uitgeserveerd, want mensen zijn op dat soort gelegenheden in uniform. Zij dient als de dressing op de cake. Zij heeft geen andere functie dan te zorgen dat de mannen over de brug komen. De honger van deze vrouw is naar wat ze mist aan warmte. Onder haar uniform bruist het van de fantasieën en verlangens.’’

Dimensions Of A Dialogue. Concept en spel: Barbara Duijfjes en Anat Geiger. Regie: Michael Helmerhorst.

Haagsche Courant, maart 1998.